Virus là loài vi sinh vật nhỏ nhất, kích thước điển hình chỉ từ 0,02-0,3μm. Tuy nhiên, đây cũng là loại sinh vật “khôn ngoan”, gây ra nhiều phiền toái, thậm chí cướp đi mạng sống của hàng triệu người trên thế giới.

Virus chỉ nhân lên hoàn toàn trong tế bào sống của vật chủ. Chính vì vậy, để tiêu diệt virus, nhiều khi chính tế bào của chúng ta cũng phải chịu đựng những hệ luỵ nguy hiểm, ảnh hưởng đến sự phát triển bình thường. Cấu tạo của virus bao gồm lớp vỏ bên ngoài là protein hoặc lipit, lõi nhân là RNA hoặc DNA và các enzyme cần thiết cho virus nhân bản. Một vi sinh vật đơn giản như vậy, nhưng để chiến thắng nó, chế ngự được nó, cuộc chiến giữa con người và virus gặp muôn vàn khó khăn.

Virus SARS-CoV-2 (ảnh minh họa)

Virus được phân loại chủ yếu theo tính chất và cấu trúc của bộ gen và phương pháp sao chép của chúng, không phải theo bệnh mà chúng gây ra. Các virus có lõi DNA thường nhân bản trong nhân tế bào chủ, các virus lõi RNA điển hình thường nhân bản trong nguyên sinh chất của tế bào. Tuy nhiên, một số virus chỉ có lõi RNA dương (+), được gọi là retrovirus, sử dụng một phương pháp nhân bản rất khác, gọi là phiên mã ngược để tạo ra một bản sao DNA chuỗi kép từ bộ gen RNA của chúng.

Một ví dụ về retrovirus là virus gây suy giảm miễn dịch ở người (Human immunodeficiency virus, gọi tắt là HIV). Kích thước của HIV vô cùng nhỏ, đầu mũi kim có thể chứa được khoảng 16.000 con. Một loại virus gây bệnh bạch cầu ở người cũng vô cùng nguy hiểm. Nếu tế bào bị nhiễm virus thuộc dòng tế bào gốc, provirus tích hợp có thể được cố định thành retrovirus nội sinh và di truyền sang cho con cái.

Khi các nhà nghiên cứu giải trình tự bộ gen của con người cho thấy, ít nhất 1% bộ gen con người bao gồm các chuỗi retrovirus nội sinh, đại diện cho những lần gặp gỡ trước đây với retrovirus trong quá trình tiến hóa. Các chuyên gia về virus học cho rằng, một số rối loạn chưa rõ nguyên nhân, như bệnh đa xơ cứng, các rối loạn tự miễn và nhiều loại ung thư, có thể là do retrovirus nội sinh. Bởi vì phiên mã RNA không liên quan đến cơ chế kiểm tra lỗi tương tự như phiên mã DNA, nên các virus RNA, đặc biệt là retrovirus rất dễ bị đột biến. Đó chính là lý do các bệnh dịch do virus thường dai dẳng và con người phải đối phó với những chủng virus biến thể, không dễ dàng mà tiêu diệt chúng.

Khi xảy ra nhiễm virus, đầu tiên virus sẽ gắn vào tế bào chủ ở một hoặc một trong số các thụ thể trên bề mặt tế bào. DNA hoặc RNA của virus sau đó xâm nhập vào tế bào chủ và tách ra khỏi vỏ ngoài và sao chép bên trong tế bào chủ trong một quá trình đòi hỏi các enzyme cụ thể. Các thành phần virus mới được tổng hợp, sau đó lắp ráp thành một hạt virus hoàn chỉnh. Tế bào vật chủ thường chết, giải phóng các virus mới và tiếp tục lây nhiễm sang các tế bào vật chủ khác. Mỗi bước nhân bản của virus liên quan đến các enzyme và chất nền khác nhau, tạo cơ hội để can thiệp vào quá trình lây nhiễm. Đây là nguyên tắc để các nhà khoa học nghiên cứu ra các chất để tác động vào virus, làm cho cho chúng không nhân lên được và bị tiêu diệt. Đó là một quá trình khó khăn và có nhiều tác động gây hại đến chính tế bào vật chủ.

Hậu quả của nhiễm virus rất đa dạng. Nhiều trường hợp nhiễm virus gây ra bệnh cấp tính sau một thời gian ủ bệnh ngắn, nhưng một số không triệu chứng hoặc gây ra các triệu chứng không nặng nề. Nhiều bệnh nhiễm virus được làm sạch bởi các cơ chế bảo vệ của cơ thể, nhưng một số vẫn còn ở trạng thái tiềm ẩn, gây ra bệnh mạn tính. Các virus thông thường tiềm ẩn trong cơ thể, như herpesvirus, HIV, papovavirus, nhiễm khuẩn bẩm sinh với virus rubella hoặc cytomegalovirus, viêm gan B hoặc C. HIV có thể gây ra cả nhiễm virus tiềm ẩn và mạn tính. Một số rối loạn là do tái hoạt virus ở hệ thần kinh trung ương sau một khoảng thời gian tiềm tàng rất dài. Những bệnh này bao gồm các thể viêm não rất nguy hiểm, gây ra hệ luỵ không nhỏ đối với đời sống con người.

Có hàng trăm loại virus khác nhau có thể lây nhiễm sang người. Các virus chủ yếu lây nhiễm sang người qua đường hô hấp và đường ruột. Một số lây truyền qua đường tình dục và đường máu thông qua truyền máu, tiếp xúc niêm mạc, vết đâm qua da bằng kim đã nhiễm bẩn hoặc thông qua việc cấy ghép mô. Nhiều virus được truyền qua các loài động vật gặm nhấm hoặc động vật chân đốt, và loài dơi gần đây được xác định là vật chủ cho hầu hết các virus động vật có vú, bao gồm một số loài gây bệnh cho người. Đại dịch Covid-19 gây thiệt hại to lớn cho cả thế giới suốt gần 3 năm qua chính là do SARS-CoV-2, một chủng virus nguy hiểm đang biến thể khôn lường.

Virus tồn tại trên toàn thế giới, nhưng sự lây lan của chúng bị hạn chế bởi sức đề kháng tự nhiên, miễn dịch từ các lần nhiễm virus trước đó hoặc vắc-xin phòng ngừa, các biện pháp kiểm soát sức khoẻ cộng đồng và các loại thuốc chống virus dự phòng khác. Thuốc kháng virus được sản xuất nhằm vào các giai đoạn nhân bản của virus và làm chúng không nhân lên được với các cơ chế khác nhau. Nó có thể xói mòn sự gắn kết hạt virus với màng tế bào chủ hoặc không gắn với các axit nucleic của virus; ức chế thụ thể tế bào hoặc yếu tố cần thiết để nhân bản virus; chặn các enzim và protein được mã hoá virus cụ thể được sản xuất trong các tế bào chủ và là những yếu tố cần thiết cho sự nhân lên của virus chứ không phải đối với sự trao đổi chất của tế bào chủ. Một số loại thuốc có hiệu quả chống lại nhiều loại virus khác nhau.

Bệnh do virus có thể được loại bỏ bằng các loại vắc-xin hiệu quả. Trong lịch sử y học đã có nhiều bệnh được khống chế và thanh toán. Bệnh đậu mùa đã được thanh toán vào năm 1978. Bệnh dịch hạch ở gia súc (do một virus liên quan chặt chẽ đến virus sởi ở người) đã được loại trừ vào năm 2011. Bệnh bại liệt và sởi gần như đã được thanh toán ở hầu hết các quốc gia nhờ việc tiêm phòng.

Virus rất nguy hiểm, nhưng nhiều bệnh nhiễm virus có thể được ngăn ngừa bằng các biện pháp bảo vệ đơn giản và thực hiện thường quy như rửa tay, ăn uống an toàn vệ sinh thực phẩm, tránh tiếp xúc với người mắc bệnh hoặc thực hành tình dục an toàn (ví dụ như phòng tránh HIV). Chính vì vậy, hiện nay chiến lược 5K cộng với phủ sóng tiêm chủng vắc-xin đủ liều đã hạn chế được mức độ nguy hiểm của dịch bệnh Covid-19 đang còn diễn biến dai dẳng.

ThS.Lê Quốc Thịnh